زندگی نامه ابوعلی سینا
در دنیای امروزی کمتر ملتی است که به نامداران گذشته خود توجه نکند زیرا یکی از علایم حیات و زنده بودن ملت ها ملتفت بودن و توجه داشتن به مفاخر گذشته فلسفی، علمی، فرهنگی، ادبی، سیاسی، اجتماعی و ملی آنهاست که این گذشتگان با وجود گذشت روزگار و سیر زمان و وقوع حوادث ناگوار با هزاران خون دل برای آینده گان خود به میراث گذاشته اند که باید آنرا گرامی و عزیز داشت.
بیوگرافی درباره ابوعلی سینا (زندگینامه دانشمندان)
شیخ الرئیس نواسه ابوعلی سینا بلخی، معروف به ابن سینا. به قولی در ماه صفر سال ۳۷۰ هجری قمری (مطابق ۹۸۰ میلادی) از پدر بلخی ایی بنام عبدالله (از سبب وزیر مالیه بودن در زمان سلطنت نوح بن منصور به بخارا مرکز ماورالنهر و خراسان آن زمان انتقال نموده بود) و مادر بخارایی بنام ستاره در قریه خورمیثن (قریه ای میان بلخ و بخارا) طفلی چشم به جهان گشود. که نامش را حسین گذاشتند.
شرکت در جلسات بحث از دوران کودکی، به واسطه پدر که از پیروان آنها بود، ابوعلی سینا را خیلی زود با مباحث و دانش های مختلف زمان خود آشنا ساخت. استعداد وی در فراگیری علوم، پدر را بر آن داشت تا به توصیه استاد وی ابو عبدالله ابراهیم بن حسین ناتلی، ابن سینا را به جز تعلیم و دانش اندوزی به کار دیگری مشغول نکند. و چنین شد که وی به دلیل حافظه قوی و نبوغ خود در ابتدای جوانی در علوم مختلف زمان خود از جمله طب مهارت یافت.
تا آنجا که پادشاه بخارا، نوح بن منصور (۳۶۶ تا ۳۸۷ هجری قمری) به علت بیماری خود، وی را به نزد خود خواست تا او را تداوی نماید ابو علی سینا بعد از تداوی از نوح تقاضا کرد تا به کتابخانه عظیم دربار سامانی دست یابد و از آن استفاده نماید این تقاضا مورد قبول نوح قرار گرفت. به این ترتیب وی توانست با استفاده از این کتابخانه در علوم مختلف از جمله حکمت، منطق و ریاضیات تسلط یابد. خاندان سامانیان از مردم بلخ بودند و دین زرتشتی داشتند سامان خدا از روشناسان و حاکم بلخ بود والی عربی خراسان در نصف قرن هشتم میلادی با سامان دوست شد و سامان دین اسلام اختیار کرد از جمله نواسه هایش اسمعیل پسر احمد در سالی ۸۹۲ میلادی بعد از مرگ برادرش نصر و گرفتن سمرقند سلسله سامانیان را بنیان گذاشت.
اولین کتاب ابوعلی سینا
وی با وجود پرداختن به کار سیاست در دربار منصور، پادشاه سامانی و دستیابی مقام وزارت ابوطاهر شمس الدوله دیلمی و نیز درگیر شدن با مشکلات ناشی از کشمکش امرا که سفرهای متعدد و حبس چند ماهه وی توسط تاج الملک، حاکم همدان، را به دنبال داشت. بیش از صدها جلد کتاب و تعداد بسیاری رساله نگاشته که هر یک با توجه به زمان و احوال او به رشته تحریر در آمده است. وقتی در دربار امیر بود و آسایش کافی داشت و دسترسی اش به کتب میسر بود، به نوشتن کتاب قانون در طب و کتاب الشفا یا دائره المعارف بزرگ فلسفی خود مشغول میشد که اوج کمال تفکر قرون وسطی است که بدان دست یافت و در تاریخ تفکر انسانی از تحقیقات معتبر جهان بشمار میرود.
اما در هنگام سفر فقط یادداشت ها و رساله های کوچک می نوشت از میان تالیفات ابن سینا، شفا در فلسفه و قانون در طب شهرتی جهانی یافته است. کتاب شفا در هجده جلد در بخش های علوم و فلسفه، یعنی منطق، ریاضی، طبیعیات و الاهیات نوشته شده است. منطق شفا امروز نیز همچنان به عنوان یکی از معتبرترین کتب منطق مطرح است و طبیعیات و الاهیات آن هنوز مورد توجه علاقمندان است. کتاب قانون در طب در هفت جلد نیز که تا قرن ها از مهمترین کتب طبی به شمار می رفت، شامل مطالبی درباره قوانین کلی طب، دواهای ترکیبی و غیر ترکیبی و امراض مختلف می باشد. این کتاب در قرن دوازدهم میلادی همراه با آغاز نهضت ترجمه به زبانهای لاتین و تا امروز به زبان های انگلیسی، فرانسوی و آلمانی و ایرانی نیز ترجمه شده است و به عنوان متن درسی طبی (طب سنتی ابوعلی سینا) در پوهنتون های اروپایی تا سال ۱۶۵۰ میلادی به عوض آثارجالینوس و موندینو در دانشگاه های Lavain و Monpellier تدریس میشد.
ابن سینا در زمینه های مختلف علمی نیز اقداماتی ارزنده به عمل آورده است. او اقلیدس را ترجمه کرد. رصدهای نجومی را به عمل درآورد و در زمینه حرکت، نیرو، فضای بی هوا(خلا)، نور، حرارت تحقیقات ابتکاری داشت. رساله او درباره معادن و مواد معدنی تا قرن سیزدهم در اروپا مهمترین مرجع علم زمین شناسی بود. درباره این رساله فیگینه در کتاب دانشمندان قرون وسطی چنین آورده است: ابن سینا رساله ای دارد که اسم لاتین آن چنین است: De Conglutineation Lagibum. در این رساله فصلی است به نام اصل کوه ها که بسیار جالب توجه است. در آنجا ابن سینا می گوید: ممکن است کوه ها به دو علت به وجود آمده باشند. یکی برآمدن قشر زمین، چنان که در زمین لرزه های سخت واقع می شود و دیگر جریان آب که برای یافتن مجرا، سبب حفر دره ها و در عین حال سبب برجستگی زمین می شود. زیرا بعضی از زمین ها نرم هستند و بعضی سخت. آب و باد قسمتی را می برند و قسمتی را باقی می گذارند. این است علت برخی از برجستگی های زمین.
ابن سینا خرد مبتنی بر منطق داشت و به تقدم عالم معتقد بود و میگفت (وجود خداوند بر جهان تقدم ذاتی دارد نه زمانی) او به موجودیت جن و زنده شدن بعد از مرگ معتقد نبود… ابن سینا میگفت افعال و حوادث مستقیما از خدا بوجود نمی آید بلکه در نتیجه عمل غایی داخلی تکامل میابد. ابن سینا کوشش زیاد کرد تا نظریات فلسفی خود را با عقاید عامه مسلمانان توافق دهد ابن سینا همه قضایا را تنها به روش عقلی و کاملا مستقل از قرآن مورد بحث قرار میداد از این سبب بود که تا قرن ها از طرف خلافت ها و هیت های حاکم ارتجاعی او را مظهر کفر و الحاد میدانستند و سوزاندن کتابهایش از سیاستهای متداول طی چند قرن در کشور های اسلامی منطقه بود زمانیکه او را کافر و ملحد گفتن او گفت: کفری چو منی گزاف و آسان نبود محکم تر از ایمان من ایمان نبود در دهر چو من یکی و آن هم کافر پس در همه دهر یک مسلمان نبود، و به واسطه عقل منطقی و نظام یافته خود حتی در طب نیز تلاش داشت تداوی را تا سرحد امکان تابع قواعد ریاضی سازد. تسلط بر فلسفه را کمال برای یک دانشمند می دانست. وی برای آگاهی از اندیشه های ارسطو و درک دقیق آن، آن گونه که خود در شرح احوالش نوشته است، ۴۰ بار کتاب علم الهی و یا مابعدالطبیعه (متا فیزیک) ارسطو را خواند و به حکم تصادف با استفاده از کتاب که ابونصر فارابی که درباره اغراض ما بعد الطبیعه نوشته بود، به معانی آن راه یافت. ابن سینا در دوران عمر خود از لحاظ عقاید فلسفی دو دوره مهم را طی کرد. اول دوره ای که مصروف مطالعه ای فلسفه، عقاید و علوم مشاهی (ارسطویی) بود و دوم دوره ای که از آن عقاید عدول کرد و به قول خودش طرفدار حکمت مشرقین و پیرو فلسفه اشراق شد. با مرگ ابن سینا تقریبا دوران فلسفه در مشرق به سر رسید روجر بیکن او را بزرگترین استاد فلسفه بعد از ارسطو لقب داده اند(فلسفه ابن سینا فلسفه مشاهی و متاثر از فلسفه نوع افلاطونی و دین اسلام است وی کوشیده است که فلسفه را با دین اسلام توفیق دهد معذالک جمع او را کافر و ملحد خوانده اند اگر چه او و ابن رشد هر دو از پیروان ارسطو بودند اما شیخ الریس کمتر از ابن رشد تابع اصیل یونان بودند.
اما ابن سینا قبل از ابن رشد بین فلسفه و احکام شریعت شکافی به وجود آورد و اولین کسی است که در اسلام کتب جامع و منظم در فلسفه نوشته است و کتاب الشفا او در حکم دائره المعارف فلسفی است تاریخ اجتماعی ایران جلد هشتم. وی به پشتوانه تلاش یک صد ساله ای که پیش از او از سوی کسانی همچون رازی و فارابی برای شکل گیری فلسفه صورت گرفته بود، موفق شد نظام فلسفی منسجمی را ارائه دهد. با توجه به این که پیش از او مقدمات این کار فراهم شده بود، کار و وظیفه ابن سینا این بود که مشکلات و پیچیدگی ها را کشف و حل کند و آنها را به نحوی مظبوط و موجز شرح نماید. فروع جزئی را به تصول شامل ارتباط دهد و اطراف آن را به هم بیاورد.
ابن سینا با ارائه نظر خود در مورد نحوه ارتباط و نسبت بین مفاهیم کلی مثل انسان، فضیلت و جزئیات حقیقی به یکی از پرسشهای علمای قرون وسطی که مدت های طولانی ذهن آنها را به خود مشغول کرده بود پاسخ داد. تاثیر آرای فلسفی ابن سینا، همچون آموزه های طبی او، بر علاوه قلمرو اسلامی، در اروپا نیز امری قطعی است. آلبرتوس ماگنوس، دانشمند آلمانی فرقه دومینیکی (۱۲۰۰ تا ۱۲۸۰ میلادی ) نخستین کسی بود که در غرب تفسیر و شرح جامعی بر فلسفه ارسطو نوشت. به همین دلیل اغلب او را پایه گذار اصلی ارسطوگرایی مسیحی می دانند. وی که جهان مسیحیت را با سنت ارسطویی الفت داد، در شناخت آثار ارسطو سخت به ابن سینا متکی و معتقد بود. همچنین فلسفه ما بعد الطبیعه ابن سینا، خلاصه مطالبی است که متفکران لاتینی دو قرن بعد از او بدان رسیدند در قرن پنجم هجری به وسیله پیشوایان مذهب و پیروان خانقاه مبارزه گسترده و شدید علیه علم و حکمت و مخصوصا فلسفه آغاز شد و در مدارس و مکاتب اهل علم تدریس هر گونه علم، فلسفه و حکمت را حذف کردند و جای آن را به تفسیر قرآن، احادیث و اصول فقه واگذار کردند. علما مورد تکفیر اربابان مذهب قرار گرفت از جمله کسانیکه که با تمام قوا بر ضد فلسفه و علم طغیان کرد حجته اسلام غزالی (۴۵۰ الی۵۰۵ هجری) بود که عمری فلسفه را آموخت و به علت یاس و حیرت و واهمه عجیبی که به او دست داد از مدرسه به خانقاه رفت و دامن عرفان را محکم گرفت و از جمله دشمنان سر سخت فلسفه، علم و حکمت گردید.
غزالی در تهافت الفلاسفه (فارابی) و ابن سینا را رد میکند و میگوید: علی التحقیق آنها را ظلماتی فوق ظلمات فرا گرفته است. در المنقذ من الضلال متذکر شده است که این دو فیلسوف در بیست مورد در موضوع الهیات اشتباه کرده اند. در سه مورد مستوجب تکفیر و در هفده مورد مستوجب تبعیداند و سه مورد که آنها را از اسلام جدا میسازد و مورد تکفیر قرار میگیرند مینویسد:
۱- معتقد بودن آنها بر اینکه خداوند حاکم بر کلیات است نه جزییات.
۲- اعتقادشان به تقدم عالم.
۳- اینکه اجساد حشر ندارد ثواب و گناه مربوط روح است نه جسم.
تعرض به ابن سینا بدین جا پایان نمیپذیرد بعضی از دانشمندان کوته آستین در قرون بعدی نیز به او تاخته اند از جمله عثمان بن عبدالرحمن موسوم به ابن صلاح (۶۴۳) ابن سینا را مرتد و بی دین شمرده و او را از جمله علمای خارج مذهب دانسته و خواندن کتاب های ابن سینا را برای مسلمانان جایز نمی شمارد و گناه کبیره میداند و ابن سینا را شیطانی از شیاطین لقب داده است، غافل از اینکه او خودش شیطان بزرگ بود. هر قدر از قرن وسطی دورتر میشویم و هر قدر دایره نفوذ دین بیشتر میشود این اعتراضات بیشتر و شدید تر میشود علت هم معلوم است زیرا منطق و نحوه استنتاج ابن سینا با مبادی ظاهر بینان دین که پایه اش بر تعصب نهاده شده سازگار نیست مخصوصا که با هجوم ترکان عثمانی دین را با خرافات. اساطیر و فانتزی ها آمیخته ساختند و توده های کشور های اسلامی را در جهل و خرافه نگهداشتن تا هیت های حاکم بتواند براحتی حاکمیت نمایند و تنها دشمنی که در مقابل هر گونه جهل و خرافه ایستادگی میکند علم و معرفت است بنا این مخالفت ها متدینین ظاهر نما با اشاعه فلسفه و حکمت امری طبیعی بشمار میرود.
ابوعلی سینا در سال ۴۲۸ هجری قمری، زمانی که تنها ۵۸ سال داشت، در حالی رخت از جهان بربست که با ادای دین خود به دانش بشری، نامی به صلابت تمدن خراسانی از خود به جای گذاشت اما دریغ و درد که امروز این صلابت تمدن خراسانی دارد که آهسته آهسته به باد فراموشی سپرده شود.
«آثار ابن سینا» در منطق و حکمت
- الاشارات و تنبیهات:
حاوی مطالبی است در حکمت و نیز در منطق و علم طبیعی و الهی. در یکی از مهمترین بخش های این کتاب، شرح «خواجه نصیرالدین طوسی»، به نام «حل مشکلات الاشارات» نیز آمده است. - الانصاف:
این کتاب از جمله ی بزرگ ترین کتاب های شیخ بوده و در آن پس از تحقیق در اقوال مشرقی ها یعنی شارحان کتاب های ارسطو در بغداد و ممالک شرقی اسلامی و مغربی ها یعنی شارحان کتب ارسطو در اسکندریه و سایر مراکز زبان یونانی در شرح حکمت ارسطو، به انصاف از آن ها صحبت کرده است. از این کتاب، بخش هایی باقی مانده است مانند شرح «مقاله اللام» از «کتاب الحروف» ارسطو و شرح «اثولوجیا» که آن نیز به ارسطو نسبت داده شده است. - الحکمه العروضیه:
«ابن سینا» این کتاب را در بیست و یک سالگی به اسم «ابوالحسن احمد ابن عبدالله العروض»، همسایه ی خود در «بخارا» نوشته است.
•الحکمه المشرقیه یا الفلسفه المشرقیه:
که منطق آن در دست است و به انضمام مجموعه ی اشعار عربی شیخ که در قاهره چاپ شده است. - کتاب «الشفا»:
کتاب «الشفا»، مهمترین کتاب «ابن سینا» در حکمت است که چهار قسمت را شامل می شود: منطق، طبیعیات، ریاضیات و الهیات. هر یک از این بخش ها خود به فنون و مقالات و فصل هایی دیگر تقسیم می شود. ترجمه ی بخش هایی از این کتاب به عبری، آلمانی، لاتین، فرانسوی و فارسی در دست است. - عیون الحکمه:
این کتاب در منطق طبیعی و الهی نوشته شده که «امام فخر رازی» حکیم مشهور قرن ششم و آغاز قرن هفتم آن را شرح کرده است. - المباحثات:
این کتاب مجموعه ای است از جواب های شیخ به سؤالاتی که از سوی شاگردان او، «بهمنیار‌بن مرزبان» و «ابومنصور‌بن زیله» مطرح شده است و به همین سبب در این کتاب از مطالب متفرق فلسفی سخن به میان آمده است. - النجاه:
خلاصه ای است از شفا که به قلم خود او نوشته شده و بدین سبب حاوی نکات جامعی درباره ی منطق و فلسفه است. بخش ریاضی این کتاب را «ابوعبید‌عبدالواحد‌بن محمد جوزجانی» شاگرد شیخ از قسمت ریاضی کتاب الشفا خلاصه کرده است.
در باب علوم شرعیه:
«ابن سینا» تفسیرهایی بر بعضی از سوره های قرآن دارد که در واقع در تطبیق اصول عقاید فلسفی بر مبنای دین اسلام نوشته شده است:
تفسیر «ثمّ استوی الی السماء و هی دخان»، تفسیر «سوره الاخلاص» ، تفسیر «سوره الاعلی»، تفسیر «سوره الفلق» معروف به «المعوذه الاولی»، تفسیر «سوره الناس» معروف به «المعوّذه الثانیه».
کتاب های ابن سینا
دکتر «ذبیح الله صفا» کتاب های فارسی «ابن سینا» را در مجموعه ی «تاریخ ادبیات ایران» بدین قرار ذکر می کند:
از «ابن سینا» فیلسوف بزرگ، چند کتاب به زبان پارسی باقی مانده است که بهتر دانسته ایم همه را ذیل یک عنوان مذکور داریم. انتساب بعضی از این کتاب ها به «ابن سینا» محقق و نسبت برخی دیگر مورد تأمل است چنان که می توان آنها را ترجمه هایی از آثار شیخ دانست که غالباً از اختصاصات نثر قرن ششم یا بعد از آنند. از میان کتاب های شیخ، نسبت «دانشنامه ی علایی» و کتاب «نبض» بدو مسلم است.
- «دانشنامه ی علایی»:
این کتاب را شیخ به خواهش «علاء‌الدوله کاکویه» نوشته و آن را به قصد تحقیق در منطق و طبیعیات و هیئت و موسیقی و مابعدالطبیعه تصنیف کرد اما جز به تحریر قسمت منطق و الهیات و طبیعیات، توفیق نیافت و بقیه را شاگرد او «ابوعبید جوزجانی» به عهده گرفت. - «رساله ی نبض»:
این رساله شامل بحث در کیفیت آفرینش عناصر، مزاج ها و طبایع است و نیز و بحثی در نقش خون در بدن و نیز نبض و انواع آن دارد. این کتاب از جمله نخستین کتاب هایی است که در فن طب نگاشته شده و حاوی اصطلاحات علمی متعدد به پارسی است. - رساله ی معراجیه یا «معراجنامه»:
این رساله را «ابن سینا» به خواهش یکی از دوستان خود نگاشته و درباره ی پدیده ی معراج است و این که معراج، قاعدتاً روحانی است نه جسمانی. - «کنوزا‌لمعزّمین»:
شرحی است در باب طلسم و جادوگری. - «ظفرنامه»:
ترجمه ای است از یک کتاب به زبان پهلوی که منسوب به بزرگمهر حکیم است. «ابن سینا» آن را برای «امیر نوح بن سامانی» ترجمه کرده است. - «حکمه الموت»:
ترجمه ای است از «حکم الموت» شیخ به عربی. - «رساله ی نفس»:
ترجمه ای است از «رساله ی نفس» شیخ به عربی. اصل آن در شانزده فصل و ترجمه ی فارسی آن نیز به همان شکل صورت گرفته است. - «المبدأ و المعاد»:
اصل عربی این کتاب نیز در دست است. بعید نیست که این نسخه ی فارسی، ترجمه ی آن باشد. - «اثبات النبوه»:
یا رساله ی نبوت که اصل آن به زبان عربی بوده است. از ترجمه ی فارسی آن نیز نسخه هایی در دست است. - «علل تسلسل موجودات»:
نسخه هایی از آن به نام شیخ در دست است. - «رساله ی جودیه»:
این رساله در طب بوده و به نام سلطان «محمود غزنوی» است که باید در انتساب آن به «ابن سینا» تردید داشت. - «معیارالعقول»: در علم جرثقیل
• «علم پیشین و برین»
• «رساله در منطق»
• «رساله ی عشق»:
این رساله ترجمه ای است از «رساله العشق» خود او.
• «رساله ی اکسیر»
• «رساله در اقسام نفوس»
• «فی تشریح الاعضاء»
• «رساله در معرفت سموم»
• «حل مشکلات معینه» که گویا منسوب به شیخ است و نه از آن او.
«آثار ابوعلی سینا» در علم ریاضی
مهمترین آثار «ابن سینا» را در علوم ریاضی باید در همان کتاب الشفا (جزء سوم شامل: الارثماطیقی ـ علم الموسیقی ـ علم الهیئه) دید. با این حال، «ابن سینا»، رسالات جداگانه ای هم در اصول و فروع علم ریاضی دارد مانند:
«الزاویه» یا «تحقیق مبادی الهندسه»، «رؤیه الکواکب باللیل لا‌بالنهار»، «رساله فی الموسیقی»، «الفلک و المنازل» یا «المختصر فی علم الهیئه»، «فی سبب قیام الارض فی وسط السماء»، «ابطال احکام النجوم»، «فی ابعاد الظاهره للاجرام السماویه».
