زندگینامه سعدی
سعدی شیرازی از شاعران پرآوازه ایران زمین، در سال ۶۰۶ هجری قمری در شیراز چشم به جهان گشود. او را مشرف الدین مصلح بن عبدالله بن مشرف نام نهادند، که بعدها به سعدی تخلص یافت.
این شاعر بزرگ که به استاد سخن و پادشاه سخت در سرزمین پارسی معروف است، آثار بسیاری در نظم و نثر نگارش کرده که شهرت جهانی دارند.
از بیوگرافی سعدی اطلاعات موثقی در دسترس نیست و قدیمی ترین منابع نیز، اطلاعات را از آثار خود او اقتباس کرده‌اند. برخی از اهل ادب معتقدند او در آثارش برای تاثیر بیشتر کلام آنها را مبالغه کرده است.
در این مطلب، می‌خواهیم با پادشاه سخن ایران زمین آشنا شویم و گذری کوتاه بر بیوگرافی سعدی داشته باشیم. برای بهتر شناختن این شاعر بزرگ سرزمین پارس با ما همراه شوید.
زندگی نامه سعدی، بخش اول: تولد
مورخان بر این باورند سعدی به احتمال زیاد بین ۶۰۰ تا ۶۱۰ هجری قمری (معادل با حدود ۵۹۰ خورشیدی و ۱۲۱۰ میلادی) متولد شده است. با این حال هیچ تاریخ دقیقی از زمان تولد این شاعر بزرگ در دست نیست و صاحب نظران بر اساس آثار او این تاریخ را تخمین می‌زنند.
سعدی در خانواده‌ای اهل علم و ادب دیده به جهان گشود. پدرش از کارکنان دربار اتابک و شاه سعد بن زنگی بود. برخی بر این باورند این شاعر به عنوان حق شناسی، تخلص سعدی را برای خود برگزیده است. پدر او علاوه بر خدمت به دربار، به علوم دینی نیز اشتغال داشت و بزرگترین مشوق سعدی برای یادگیری علم و دین بود. سعدی به کمک پدر، به اطلاعات گسترده ای در زمینه تاریخ و ادبیات دست یافت.
زمان تولد این شاعر، حکمران شیراز سومین پادشاه حکومت اتابکان بود. همانطور که قدرت سلجوقیان روز به روز در حکمرانی کشور ضعیف‌تر می‌شد، سلسله های محلی به وجود می‌آمدند و حکمرانی می‌کردند. اتابکان علاوه بر شیراز، در دمشق، موصل، حلب، بین‌النهرین و آذربایجان نیز قدرتی داشتند.
در بیوگرافی سعدی بی نظمی های زیادی در حکومت دیده می شود؛ اما با تمام این بی نظمی‌ها، او از کوچک‌ترین حوادث درس می‌گرفت و آنها را از چشم نمی‌انداخت.
پدر سعدی در ۱۲ سالگی او از دنیا رفت و جد مادری، مسعود بن مصلح، سرپرستی او را بر عهده گرفت.
زندگینامه سعدی، بخش دوم: سفر و تحصیل
در بیوگرافی سعدی می‌خوانیم پس از اینکه این شاعر مقدمات علوم شرعی و ادب را در شیراز فرا گرفت، در نوجوانی تحت نظر اتابک به بغداد رفت و وارد مدرسه نظامیه شد. این مدرسه به صورت تخصصی افراد را در زمینه فقه و فلسفه پرورش می‌داد. استادان بزرگ همچون سهروردی در این مدرسه، سعدی را پرورش دادند.
بعد از به پایان رساندن دوره آموزش، استاد سخن عزم سفر کرد. سعدی برای کسب علم و دانش و تجربه به سمت حجاز، شام و سوریه حرکت کرد. از آنجا راه خانه خدا را در پیش گرفت. در این بین، ازدواج را تجربه کرد و حاصل این ازدواج فرزندی بود که موجب انس و الفت این شاعر شد. اما پس از چندی بدون دلیل فرزند خود را از دست داد و برای تحمل این درد و رنج دوباره عزم سفر کرد.
سعدی به شهر های مختلفی در تمام نقاط دنیا پا گذاشت و در این شهرها به تدریس و موعظه مشغول شد.
برخی از صاحب نظران نیز سفر او به هندوستان و چند نقطه دیگر از دنیا را هم تایید کرده‌اند و احتمال می‌دهند این سفرها تقریبا ۳۰ سال به طول انجامیده باشد. با این حال مدت زمان سفرها و نقاطی که سعدی به آنجا سفر کرده، هنوز محل بحث و شک است.
در نهایت بعد از گذشت سال‌ها و کسب کوهی از تجارب، شاعر گرانمایه به وطن و شهر خود شیراز بر میگردد. در زمان بازگشت او به شیراز، ابوبکر بن سعد، پادشاه اتابکی در شیراز حکمرانی می‌کرد. و به اعتقاد عده‌ای این شاعر تخلص سعدی را از نام این پادشاه گرفته است.
زندگی نامه سعدی، بخش سوم: بازگشت به وطن و تالیف آثار
در ادامه بیوگرافی سعدی، بعد از بازگشت به شیراز، این شاعر شروع به نوشتن و گردآوری آثار خود کرد. اولین اثر مکتوب او، یعنی بوستان در سال ۶۵۵ هجری قمری نوشته شد و آن را به پادشاه وقت، ابوبکر بن سعد زنگی تقدیم کرد.
در بیوگرافی سعدی برخی او را شاعر دربار می‌نامند، با این حال برخی دیگر اعتقاد دارند سعدی به دلیل روابط حسنه ای که با ابوبکر بن سعد داشت به دربار رفت و آمد می‌کرد و به تدوین و تصنیف اشعار خود مشغول بود.
پس از بازگشت این شاعر به شیراز، کتاب بوستان اولین اثری بود که نگارش آن را در سال ۶۵۵ هجری قمری به پایان رساند. کتاب گلستان این شاعر بزرگ، یک سال بعد از نگارش بوستان، در سال ۶۵۶ هجری قمری تدوین شد. سعدی این کتاب را در مدت زمان کوتاهی به پایان رساند.
نگارش دو کتاب در مدت زمانی کوتاه حاکی از آن است که بسیاری از نوشته های سعدی از پیش تر آماده بودند و او آن را گردآوری کرده است.
در بیوگرافی سعدی، از مهارت این شاعر در توصیف زیبا و شاعرانه تجربه های تلخ و شیرین بسیار سخن گفته اند. زبان و مهارت او در استفاده از کلمات موجب شده دیگر نویسندگان و شاعران نیز از این شاعر بزرگ سرمشق بگیرند.
زندگینامه سعدی، بخش چهارم: آثار و ویژگی‌های ادبی
بوستان یا سعدی نامه
کتاب بوستان که آن را “سعدی نامه” می‌نامند، زمانی که سعدی در سفر به نقاط مختلف دنیا بود سروده شده است. این اثر که در قالب مثنوی است، از نظر وزن و قالب آن را حماسی به حساب می آورند. با این حال محتوای آن بیشتر در زمینه اخلاق و تربیت، سیاست و مسایل اجتماعی است.
یکی از ویژگی‌های بارز آثار سعدی که موجب گستردگی آن بین مردم دنیا شده، روانی و سادگی آثار اوست. بوستان در کنار زبان روانی که دارد، مفاهیم عمیق اخلاقی را به چالش می کشد.
بوستان از یک دیباچه و ده باب تشکیل شده است. هرکدام از باب ها موضوع خاصی دارند به عنوان مثال: در تواضع، در عدل و تدبیر، در شکر بر عافیت و…
کتاب بوستان نزدیک به ۴ هزار بیت دارد و نسخه‌های فراوان از آن منتشر شده است. بوستان را می‌توان کتابی اخلاقی و آموزشی دانست که سعدی آرمان‌شهر خود را در آن توصیف می‌کند.
گلستان سعدی
گلستان که بسیاری آن را تاثیرگذارترین کتاب نثر در ادبیات فارسی می‌دانند، یک سال بعد از بوستان به نگارش درآمد.
در بیوگرافی سعدی، آمده است که او این کتاب را به سعد بن ابوبکر زنگی، ولیعهد جوان حکومت اتابکان تقدیم کرده است.
گلستان با داشتن نثری آهنگین و منظم در ۸ باب نوشته شده است. گلستان را مجموعه‌ای از حکایت‌های مستقل که حاوی اندرزها و جملات قصار است می‌دانند.
هنر داستان گویی سعدی در این کتاب، آن را بین تمام اقشار جذاب کرده و کسی از خواندن آن دچار ملامت نمی شود.
گلستان در واقع به نوعی آینه‌ای از جامعه زمان اوست و در آن اوضاع فرهنگی و اجتماعی مردم با شاعرانگی خاص سعدی به تصویر کشیده شده است.
قطعه مشهور بنی‌آدم در باب اول گلستان: “در سیرت پادشاهان” آمده است و با داشتن مضمون انسان دوستانه‌اش توجهی جهانی یافته است. این قطعه بر سر در ورودی تالار ملل سازمان ملل متحد در نیویورک با خط نستعلیق دیده می‌شود.
از حکایات معروف گلستان می‌توان نمونه زیر را آورد:
یکی از ملوک بی انصاف، پارسایی را پرسید: «از عبادت ها کدام فاضل ترست؟». گفت: «تو را خواب نیم روز تا در آن یک نَفَس، خلق را نیازاری».
سایر آثار سعدی
سایر آثار این شاعر که شامل شعر و نثر می‌شود در کتاب کلیات سعدی جمع آوری شده است. علاوه بر این کتاب، غزلیات و غزلیات کتاب‌های دیگری است که از این شاعر بزرگ به جا مانده است.
محور اکثر غزلیات او، عشق است. سعدی را از معدود شاعرانی می‌دانند که غزل‌های عاشقانه او از ابتدا تا انتها در وصف عشق باقی می‌ماند.
غزلیات که به نثر نوشته شده مجموعه‌ای از لطیفه‌هاست. در این کتاب الفاظ جسورانه و بیان بی پروای سعدی دیده می‌شود.
مجالس پنج گانه، رساله عقل و عشق و نصیحه الملوک کتاب‌های دیگر سعدی هستند که شیوایی و جذابیت آنها با دو کتاب معروف این شاعر، یعنی بوستان و گلستان برابری می‌کند.
در نسخه‌های چاپی پاکستان و هند نیز کتابی به نام کریما به این شاعر بلندآوازه نسبت داده شده است. با این حال انتساب آن به سعدی با توجه به عدم وجود اسناد معتبر، مشکوک است.
زندگی نامه سعدی، بخش پنجم: کهولت و مرگ
نگارش دو کتاب بوستان و گلستان، موجب شهرت و بلندآوازگی استاد سخن شد. سعدی پس از نگارش این دو کتاب در شیراز سکنا گزید و باقی عمر خود را صرف سرودن شعر و مراقبه کرد. در این زمان شهرت و آوازه او تا فرسنگ‌ها دورتر نیز رسیده بود.
با این حال در بیوگرافی سعدی تاریخ دقیقی از مرگ وی ثبت نشده است. تاریخ وفات این شاعر بلندآوازه ایران، در منابع گوناگون از ۶۹۰ تا ۶۹۵ هجری قمری ذکر شده است.
برخی از مورخان معتقدند این شاعر گرانقدر در سال ۶۹۰ هجری قمری و در خانقاهی که اقامت داشت دیده از جهان فرو بست. امروزه آرامگاه سعدی را در شیراز خانقاه اقامت او در گذشته می‌دانند.
ویژگی آثار سعدی
سهل و ممتنع بودن
از ویژگی‌های بارز آثار این شاعر که آن را به شهرت جهانی رسانده است، سهل و ممتنع بودن اشعار و سروده‌ها است. سروده‌های سعدی در نگاه اول ساده و روان به نظر می آیند و کلمات سخت و نامفهوم در آنها کمتر به چشم می خورد.
هر فردی با خواندن آثار سعدی به راحتی می‌تواند برداشت خود را از آن داشته باشد و لازم نیست به دنبال معنا و مفهوم کلمات بگردد. همین امر او را به شهرت جهانی رسانده است و آن را پادشاه سخن نامیده اند. نمونه‌ای از روانی آثار او را در ادامه مشاهده می‌کنید:
در آن نفس که بمیرم در آرزوی تو باشم / بدان امید دهم جان که خاک کوی تو باشم
به وقت صبح قیامت، که سر ز خاک برآرم / به گفتگوی تو خیزم، به جستجوی تو باشم
حدیث روضه نگویم، گل بهشت نبویم / جمال حور نجویم، دوان به سوی تو باشم
ایجاز
ویژگی دیگر اشعار این شاعر، ایجاز است. ایجاز به معنای خلاصه گویی و حذف کلمات زاید و اضافی از شعر است.
کاستن عبارات بیهوده در شعر، نه تنها از زیبایی کلام نمی‌کاهد بلکه آن را در نظر خواننده زیبا تر و قابل فهم تر جلوه می‌دهد. در اشعار سعدی هیچ کلمه اضافه‌ای نمی‌توان یافت. نمونه‌ای از ایجاز را در ادامه می‌بینید:
گفتم آهن دلی کنم چندی / ندهم دل به هیچ دلبندی
به دلت کز دلم به در نکنم / سخت تر زین مخواه سوگندی
ریش فرهاد بهترک می بود / گر نه شیرین نمک پراکندی
کاشکی خاک بودمی در راه / تا مگر سایه بر من افکندی…
پادشاهی پارسایی را دید، گفت: «هیچت از ما یاد آید؟» گفت: «بلی، وقتی که خدا را فراموش می کنم.»
موسیقی و وزن
موسیقی اشعار سعدی و آهنگین بودن آنها، خواندن اشعار این شاعر را آسان تر می‌کند. او معمولا از اوزان عروضی در اشعارش استفاده می‌کند. هم چنین آرایه های ادبی که موجب آهنگین شدن اشعار می‌شود در آثار سعدی به وفور یافت می‌شود از جمله: واج آرایی، جناس، موازنه های هماهنگ، تکرار کلمات و…
این شاعر اهل سخن با استفاده هوشمندانه از این عناصر، درون اشعار خود روحی می دمد و آنها را سرزنده‌تر می‌کند.
طنز و ظرافت
سعدی به عنوان استاد سخن، از طنازی‌های مخصوص به خود در آثارش بهره می‌جوید. خواستگاه طنز و ظرافت در آثار این شاعر به نگاه و تفکر او برمی گردد. لحن طنز آثار او، خشکی کلام را می گیرد و تاثیر گذاری بیشتری بر مخاطب خواهد داشت.
چرا سعدی را بشناسیم؟
سعدی، یکی از شاعران بزرگ سرزمین ایران، تمام عمر خود را مشغول تدریس و پیشرفت علم و ادب اطرافیان بود. زندگینامه سعدی مملو از اتفاقات تلخ و شرین روزگار است. بسیاری او را شاعری فیلسوف نمی دانند، بلکه سعدی شاعری است که تعالیم اخلاقی می‌دهد. اخلاق و ادب، تعالیم اجتماعی و سیاسی از جمله مواردی بود که این شاعر همیشه بر آنها تاکید داشت.
سعدی در آثارش سعی می‌کند خطاها و عیب‌های اطرافیانش را با زبانی طنز و نرم و دور از انتقاد های کوبنده بیان کند و آداب بهتری را به اطرافیان آموزش دهد.
سخنان و اشعار این شاعر، که ظرافت و زیبایی آنها در نگاه اول همه را جذب می‌کند، پند و اندرز فراوان دارد. تجربه ۳۰ سال سفر و چندین دهه زندگی این شاعر را در آثارش می‌توان دید. با خواندن اشعار این شاعر و اطلاع از بیوگرافی سعدی می‌توان از تجارب او در زندگی شخصی استفاده کرد و از داشتن زندگی بهتر لذت برد.
